Śmierć jest nieodłączną częścią naszego życia. I chociaż wszyscy się z nią stykamy, to dość często mamy opory by o niej mówić. Jeszcze trudniej jest rozmawiać na ten temat z dzieckiem, które właśnie straciło bliską osobę. Jak przeprowadzić taką rozmowę? Jakich słów użyć? A także czy warto zabierać dziecko na cmentarz? Na te i inne pytania odpowiada Maria Furmanek – psycholog dzieci i młodzieży, psychoterapeuta CBT oraz psycholog sportu w Centrum Terapii Dialog.
Dziecko musi wiedzieć, że śmierć jest czymś naturalnym
Svitlana Slyvchenko, Ann Asystent Zdrowia: Śmierć w wielu rodzinach jest tematem tabu. Dość często rodzice, aby chronić dziecko, ukrywają przed nim, że śmierć w ogóle istnieje. Czy to dobry pomysł? Jak rozmawiać z dzieckiem o śmierci?
Maria Furmanek, psycholog: Jeszcze do niedawna śmierć była czymś bardziej ludzkim, czymś naturalnym. Była uznawana jako kolej życia i jego część tak samo, jak narodziny. Obecnie żyjemy w kulturze młodości, dbania o zdrowie i urodę. A więc temat choroby czy umierania staje się tematem od którego się odcinamy, nie chcemy czy boimy się przeżywania negatywnych emocji. Rodzice z jednej strony chcą ochronić swoje dzieci przed nimi, z drugiej zaś nasze pociechy mają dostęp do filmów czy gier komputerowych, w których zabijanie jest celem. Wszystko to sprawia, że temat śmierci jest lekceważony czy bagatelizowany. Pomijamy, że jest czymś, co wcześniej czy później każdego z nas spotka.
Umieranie stało się tematem tabu zepchniętym na margines życia – czymś, czego lepiej nie widzieć, i o czym lepiej nie rozmawiać. I chociaż naprawdę jest to temat ciężki, to powinno się o nim mówić tak samo, jak o życiu, czy narodzinach. Ważne też, żeby wątek śmierci był przedstawiany naturalnie i prawdziwie. Przekaz należy dostosować do wieku dziecka i jego możliwości poznawczych. Nie należy też drążyć tematu i robić maluchowi zawiłych wykładów.
Okazją do porozmawiania o tym jest moment, w którym dziecko zadaje nam pytanie, gdy zobaczy martwego ptaka lub doświadczenie straty ukochanego zwierzątka. Pozwólmy mu na zadawanie pytań i odpowiadajmy na każde z nich. Dobrą okazją jest zbliżająca się Uroczystość Wszystkich Świętych. Możemy wtedy porozmawiać o śmierci, o przemijaniu. Jak również o tym czym są cmentarze i dlaczego je odwiedzamy, co dla nas oznacza to miejsce.
Należy dawać dziecku przestrzeń na mówienie o sytuacjach trudnych
U niektórych dzieci po śmierci kogoś bliskiego pojawia się silny strach, że może wydarzyć coś złego i straci kolejną ważną osobę. Co z tym zrobić?
Taki lęk może pojawić się u dziecka, ponieważ nagle w jego życiu zachodzi zmiana. Szczególnie, jeżeli odszedł jeden z rodziców lub ktoś bardzo bliski. Wiąże się to z utratą poczucia bezpieczeństwa i kontroli. W takiej sytuacji dziecko dość często zostaje podwójnie osierocone – drugi opiekun jest pogrążony w żałobie i wycofuje się. Starajmy się utrzymać dotychczasową strukturę dnia, wskazywać na sytuacje czy rzeczy, które są stałe i niezmienne w jego życiu. Rozmawiajmy o jego lękach, akceptujmy to co przeżywa, plastycznie dostosowujmy się do jego potrzeb. Bądźmy przy dziecku, poświęcajmy mu czas i uwagę, okazujmy czułość. Akceptujmy jego lęk, nie bagatelizując go. Pozwólmy dziecku na zrozumienie pojawiającego się w nim uczucia. W przypadku kiedy lęk się nasila, trwa on długo i wpływa na stan dziecka, warto jest zwrócić się o specjalistyczną pomoc.
Strata bliskiej osoby jest wyjątkowo trudnym momentem. Jednakże w życiu pojawia się wiele przeszkód i przeciwności. Od pierwszych momentów życia możemy przygotowywać dzieci do takich sytuacji. M.in. dając im możliwość radzenia sobie z wyzwaniami, zauważając jego starania i sukcesy, akceptując jego emocje. W ten sposób budujemy w dzieciach sprawczość i poczucie własnej wartości, a co za tym idzie – poczucie bezpieczeństwa. Co zaś powoduje, że w trudnych sytuacjach rzadziej generują lęk czy bezradność.
Śmierć bliskiej osoby: dziecko też przeżywa żałobę?
Czy dzieci też przechodzą żałobę?
Jak najbardziej. Przeżywanie żałoby jest bardzo trudnym wydarzeniem dla nas dorosłych. Tak samo jest z dziećmi. Jednak w obu przypadkach ma ona kilka etapów. Na początku to, co się wydarzyło, jest czymś trudnym do wyobrażenia. Co to oznacza, że bliskiej osoby już z nami nie będzie? W następnych etapach pojawiają się smutek, rozpacz, a także złość. Następnie nadchodzi moment powracania do codziennego życia, odzyskiwania poczucia kontroli nad nim.
Jednakże każde dziecko to inna osoba, a więc będzie ono w różny sposób tę żałobę przeżywać. Często przebiega ona inaczej niż w przypadku osób dorosłych. Ma na to wpływ etap rozwojowy w którym dziecko się aktualnie znajduje. Reakcje dzieci na stratę mogą być bardzo różne i oprócz tych, które typowo łączymy z żałobą – takich jak smutek czy tęsknota – mogą pojawić się te mniej oczywiste, takie jak przekonanie dziecka o tym, że bliski zmarł z jego winy czy złość na zmarłego. Mogą pojawić się trudne dla opiekunów zachowania, bo przecież sami przeżywają trudny moment i zmiana ich także dotyka. Dziecko może wyładowywać swój żal na bliskich, którzy przy nim zostali. Niektóre dzieci stają się apatyczne lub agresywne, płaczliwe lub wycofują się z kontaktu. U innych dzieci żałoba może przejawiać się objawami somatycznymi, pojawiają się bóle głowy, brzucha. Jak również mogą częściej zapadać na infekcje.
Starajmy się dawać dziecku przestrzeń na wyrażanie tych wszystkich emocji. Rozmawiajmy o tym, co się z nimi dzieje, mówmy o swoich uczuciach i emocjach związanych z tą trudną sytuacją. Nie bagatelizujmy objawów z nadzieją, że same przeminą.
Ważne jest, aby dziecko nie zostało samo ze swoimi problemami. Osoby dorosłe będące w tej trudnej sytuacji, także powinny pamiętać, że kiedy czują, że to je przerasta – również mogą sięgnąć po pomoc osób bliskich i wsparcie specjalistów.
Czy warto zabierać dziecko na cmentarz?
Wobec zbliżającego się 1 listopada u rodziców pojawia się pytania, czy zabrać dziecko na cmentarz. A więc warto czy nie? Czy należy dziecko do tego przygotować? W jaki sposób?
Dzień Wszystkich Świętych jest nie tylko okazją do porozmawiania z dziećmi o śmierci i przemijaniu. Przed zabraniem dziecka na cmentarze warto jest wytłumaczyć mu znaczenie tego miejsca i specyfikę obchodzonego święta. Przygotować je, żeby wiedziało, w jakim celu to święto jest obchodzone i jak należy zachowywać się na cmentarzu.
Jest to dobra okazja również, żeby być razem i wspólnie wspominać bliskich, których być może nie miało okazji poznać. Historie z życia rodziny i opowieści o osobach, których pamięć pielęgnujemy, sprawią że dziecko bardziej świadomie i z większym zaangażowaniem będzie w tym wydarzeniu uczestniczyło. Poprośmy dziecko o pomoc w ułożeniu kwiatów czy zapalenie świeczki. Będzie czuło, że również ma wpływ na uczczenie pamięci zmarłych i jego obecność i udział też jest ważny.
Śmierć bliskiej osoby i pogrzeb. Dziecko musi uczestniczyć?
A jak w przypadku pogrzebów? Czy dziecko nie jest za małe, by uczestniczyć w pogrzebie?
Możemy dziecko zabrać ze sobą na pogrzeb, ale należy odpowiednio wcześnie je do tego przygotować. Jest to oczywiście decyzja rodziców, bo oni najlepiej znają swoje dzieci i znają ich zachowanie w różnych sytuacjach. Na pewno należy porozmawiać z dzieckiem o tym, jak taka uroczystość wygląda i co będzie się na niej działo, opowiedzieć co to doświadczenie oznacza dla nas.
Jeśli dziecko samo wyraża chęć udziału w pogrzebie – nie możemy mu tego zabraniać. Odbieranie dziecku możliwości uczestnictwa w tych obrzędach może bardzo utrudnić radzenie sobie z cierpieniem po stracie najbliższej osoby.
Co zrobić, jeśli dziecko nie chce uczestniczyć w pogrzebie?
Najważniejsza jest rozmowa. Warto zapytać dlaczego nie chce iść. Należy porozmawiać o jego lękach z tym związanych i emocjach, spokojne wytłumaczyć znaczenia tego wydarzenia. Jeśli jednak dziecko nadal odmawia, nie należy go zmuszać. Będzie mogło pożegnać się z bliską osobą, kiedy będzie na to gotowe. Także po uroczystości.
O ekspertce: Maria Furmanek – psycholog dorosłych, dzieci i młodzieży, psycholog sportu, psychoterapeuta poznawczo-behawioralny.
Autor: Svitlana Slyvchenko, Ann Asystent Zdrowia