Według badań Eurostatu wykonywanie pracy zmianowej w Polsce deklaruje 30% populacji czynnej zawodowo. Tymczasem, jak wykazują badania naukowe, praca w nocy, z wielogodzinnym narażeniem na sztuczne oświetlenie oraz jej nieregularność może zaburzyć zegar biologiczny człowieka i mieć poważne konsekwencje. Zobacz jak możesz uchronić się przed skutkami pracy zmianowej i kiedy – ze względu na własne bezpieczeństwo – lepiej zrezygnować z takiego trybu pracy. Pamiętaj, że praca zmianowa zaburza zegar biologiczny!
Praca zmianowa a zegar biologiczny
Nasz zegar biologiczny decyduje o kolejności zdarzeń w ciągu doby, reguluje przebieg snu i aktywności życiowej w ciągu dnia, umożliwia nam dostosowanie procesów życiowych organizmu do cyklicznie zmieniających się pór doby, tak by praca i wypoczynek przypadały na godziny dzienne, a sen następował w nocy.
– Rytm okołodobowy reguluje procesy fizjologiczne i behawioralne człowieka, między innymi wzorzec snu i czuwania, pracy, zachowania żywieniowe, uwalnianie hormonów (melatoniny i kortyzolu), ciśnienie krwi, temperaturę ciała, uwagę i spójność – które cechuje cykliczność dobowa. Wewnętrzny zegar biologiczny człowieka wyznacza każdemu jego osobniczą tolerancję zakłóceń synchronizacji funkcji ustrojowych, uwzględniając przy tym czynniki biologiczne m.in. wiek, płeć czy chronotyp – mówi prof. Edyta Reszka z Zakładu Badań Translacyjnych Instytutu Medycyny Pracy im. Jerzego Nofera w Łodzi.
Czasem – w wyniku warunków środowiskowych, obyczajów czy pracy zmianowej – ulega on „rozregulowaniu”. Taki zmieniony tryb życia może się niestety przyczyniać się do nieprawidłowego biegu zegara biologicznego i w konsekwencji dolegliwości zdrowotnych. W warunkach zgodności rytmów endogennych z fazami dnia i nocy, człowiek śpi w porze nocy, a aktywny jest w porze dnia. Odwrócenie tego porządku poprzez pracę w porze nocy i sen w porze dnia, jest przyczyną występowania objawów określanych jako zespół długu czasowego (ang. jet lag). Objawy te szybko przemijają, gdy zachodzi ostra desynchronizacja zewnętrzna, mająca miejsce np. w chwili rozpoczęcia pracy nocnej lub po przylocie do nowej strefy czasowej. Mają one charakter przewlekły przy wieloletniej pracy w systemie zmianowym, na zmianie nocnej.
Praca zmianowa: jak objawia się „dług czasowy”?
- rozdrażnienie, zmieszanie
- zaburzenia snu
- obniżenie siły mięśniowej
- zaburzenia perystaltyki jelitowej
- zaburzenia poczucia odległości i upływu czasu
- pogorszenie koordynacji wzrokowo-ruchowej.
Możliwości adaptacyjne do pracy nocnej są różne dla każdego. Warto wziąć pod uwagę, że obniżają się one wraz z wiekiem, dlatego specjaliści nie zalecają pracy trzyzmianowej dla osób powyżej 45 roku życia. Gdy pracownik nie wykazuje charakterystycznych dla pracy zmianowej zaburzeń zdrowotnych, nie ma problemu z takim systemem pracy i jego konsekwencjami dla życia poza pracą – nie ma przeciwwskazań, aby taką pracę podjął lub kontynuował, jednak dotyczy to zaledwie ok.10% populacji pracowników zmianowych.
– Przeprowadzone do tej pory badania wskazują jednoznacznie, że praca zmianowa która zaburza zegar biologiczny człowieka prowadzi do negatywnych konsekwencji zdrowotnych u pracowników. Ich lista jest bardzo długa. U wybranych grup zawodowych pracujących na zmiany obserwuje się większą wypadkowość w pracy, nadużywanie alkoholu, leków, papierosów, problemy społeczne czy rodzinne, zaburzenia snu, nieprawidłowości reprodukcji, starzenie się i przedwczesną śmierć oraz liczne choroby – wymienia prof. Reszka.
Stwierdzono, iż zaburzenia czynności przewodu pokarmowego i zaburzenia metaboliczne występują u 25-75 % zatrudnionych w trybie zmianowym i tylko 10-25 % pracowników dziennych. Choroba wrzodowa występuje 2-8 razy częściej u pracowników zmianowych z pracą w nocy i rozwija się już po 5-6 latach zatrudnienia, zaś u pracowników dziennych dopiero po 12-14 latach.
W badaniach przeprowadzonych w końcu lat 90-tych stwierdzono, że u pracowników zmianowych ryzyko chorób układu krążenia jest większe o 40% w porównaniu z pracownikami dziennymi.
Z pacą zmianową zaczęto też łączyć bezdech nocny, który sprzyja senności w ciągu dnia i tendencji do mikrodrzemek.
Objawy braku tolerancji pracy zmianowej/nocnej
- zaburzenia snu, funkcji układu pokarmowego i sercowo-naczyniowego
- chroniczne zmęczenie, zaburzenia psychoneurotyczne
- zaburzenia funkcjonowania społecznego
- nasilenie palenia papierosów i spożywania używek, alkoholu, leków
- niechęć do dalszego wykonywania pracy zmianowej
Warto zwrócić także uwagę, że wykonywanie pracy w porze, gdy inni śpią pociąga za sobą konieczność „nadrobienia” snu w ciągu dnia, co utrudnienia bycie aktywnym uczestnikiem życia społecznego i utrzymywanie kontaktów towarzyskich oraz więzi rodzinnych.
– Czas przeznaczony na wypoczynek, po pracy na nocnej zmianie, oznacza skrócenie czasu poświęcanego rodzinie, dzieciom. Może to wpływać na osłabienie kontaktów z najbliższymi. Warunki zapewniające właściwy odpoczynek i sen w porze dnia, związane z eliminacją hałasu i odpowiednim zaciemnieniem pomieszczenia, mogą wymuszać ograniczenie aktywność pozostałych członków rodziny. Rezygnacja ze snu lub ograniczanie długości snu przez pracownika zmianowego nie poprawia tej sytuacji, gdyż często wywołuje u niego nerwowość, zniecierpliwienie i znużenie, sprzyjające ryzyku konfliktów rodzinnych – zwraca uwagę w swoim opracowaniu dr Krystyna Zużewicz.
Kiedy to robi się niebezpieczne?
Wykazano, że sprawność umysłowa człowieka jest największa w ciągu dnia i najmniejsza w środku nocy. Ok 14 -15.00 nieznacznie pogarsza się czas reakcji na dźwięk czy koordynacja wzrokowo-ruchowa. Wpływ na to może też mieć rodzaj wykonywanej pracy, a ściślej towarzyszące jej zmęczenie czy znudzenie, które swoje maksimum osiąga między 16-18.00. Jak wynika z testów psychologicznych w porze nocy sprawność umysłowa ulega znacznemu pogorszeniu (najgorzej jest miedzy 1.00- 3.00 w nocy).
Tymczasem wykonywanie pracy w porach, gdy natężenie procesów fizjologicznych jest obniżone a sprawność umysłowa człowieka jest najniższa niesie ze sobą także określone skutki biologiczne, które wynikają z niezgodności faz rytmów czynności fizjologicznych (m.in. z nietypowych pór przyjmowania posiłków) oraz zmiany rytmów okołodobowych (w efekcie niepełnowartościowego snu). Dla pracodawcy może się to wiązać z absencją chorobową, mniejszą wydajnością pracy, ryzykiem konfliktów personalnych, szczególnie, że praca zmianowa nierzadko wykonywana jest w stresorodnym środowisku pracy, co jest dodatkowym obciążeniem psychicznym.
Skutki biologiczne pracy zmianowej
- stres
- uczucie przeciążenia
- brak satysfakcji zawodowej
- objawy wypalenia
- depresja
- zaburzenia snu
- występowanie chorób sercowo-naczyniowych (choroba wieńcowa, nadciśnienie tętnicze
Skutki zdrowotne pracy zmianowej
- schorzenia układu pokarmowego
- zaburzenia snu
- choroba wrzodowa
- zmiany w wydzielaniu hormonów
- bezsenność, deficyt snu
- schorzenia układu krążenia
- nerwice, stany lękowe, depresje, lekomania
(Nie)bezpieczeństwo pracy
Na nocnej zmianie stosunkowo częściej niż na zmianie dziennej zdarzają się wypadki, których przyczyną jest tzw. „błąd ludzki”.
– Liczba błędów popełnianych przez różne grupy zawodowe pracowników zmianowych wiąże się z porą doby, w jakiej jest wykonywana praca. Wykazano jej związek z krzywą dobowej zdolności do pracy zarówno fizycznej jak i umysłowej. Należy pamiętać, że błąd popełniony przez pracownika to nie tylko zagrożenie dla jego zdrowia czy gorszy efekt ekonomiczny produkcji. W pracach takich jak kontrola ruchu lotniczego, nadzór urządzeń elektrowni, transport substancji toksycznych czy wybuchowych, popełnienie błędu to zagrożenie dla życia wielu ludzi lub dla środowiska naturalnego – zwraca uwagę ekspertka CIOP.
Przykładem mogą być dwie wielkie katastrofy elektrowni atomowych: Three Miles Island (USA, godz. 04:00) i Czarnobyl (Ukraina, godz. 02:23), oraz zakładów chemicznych w Bhopal (Indie, godz. 00:40), w których liczba ofiar śmiertelnych liczona jest w tysiącach.
Wyniki analizy wypadków wśród pracowników zmianowych, opisane przez dwóch szwedzkich uczonych (S.Folkard, T.Akersted) wskazują, że ryzyko wypadku i urazu w ciągu kolejnych nocy pracy zmianowej jest o ok. 6% wyższe podczas drugiej nocy, o 17% wyższe podczas trzeciej nocy i o 36% wyższe podczas czwartej nocy. Zdaniem ekspertów nie ma co liczyć na całkowitą eliminację negatywnych skutków pracy zmianowej, ponieważ organizm człowieka nie jest przystosowany do wykonywania pracy fizycznej czy umysłowej z tą samą efektywnością o dowolnej porze doby.
– Nie istnieje pojęcie najlepszego rozkładu zmian. Praca zmianowa zawsze wiąże się ze stresem i zakłóceniami w przebiegu rytmów okołodobowych. Poszukiwanie najlepszego rozkładu pracy zmianowej to dążenie do kompromisu między mniejszym lub większym skutkiem wynikającym ze stresu i niewłaściwych faz rytmów biologicznych – uważa dr Krystyna Zużewicz.
Pracujesz na „nocki”? Zobacz jak może sobie pomóc
- jeśli masz wpływ na grafik wybieraj tzw. szybką rotację zmian (co kilka dni), najlepiej zgodnie z ruchem zegara: zmiana ranna – popołudniowa- nocna
- wynegocjuj by poranna zmiana rozpoczynała się o 7.00 (gdy rozpoczyna się o 06:00 wpływa na deficyt snu (zwłaszcza fazy REM)
- jeśli możesz nie bierz zmian wydłużonych do 10–12 godzin, narastające wówczas zmęczenie i zwiększone ryzyko wypadku
- zadbaj o higienę snu – to ważne także, gdy śpisz w ciągu dnia, nadrabiając zarwaną noc: zaciągnij zasłony, wywietrz sypialnię zanim się położysz, nie kładź się spać w ubraniu, w którym pracowałeś
- zadbaj o zdrowe odżywianie,
- zażywaj ruchu
- badaj się regularnie
- stosuj fototerapię (dowiedziono korzystne działanie jasnego światła na łagodzenie skutków pracy nocnej u pracowników zmianowych)
Praca zmianowa – co negatywnie wpływa na jej powodzenie?
- wiek powyżej 50. roku życia
- wykonywanie pracy zmianowej poza stałą pracą dzienną
- intensywne i pracochłonne zajęcia domowe (szczególnie u kobiet)
- chronotyp poranny (skowronek)
- skłonność do zaburzeń snu
- osobowość neurotyczna (introwersja)
- choroby psychiczne
- alkoholizm i narkomania
- przebyte i trwające schorzenia przewodu pokarmowego
- padaczka
- cukrzyca
- choroby układu krążenia
- alergie
Redaktor: Sebastian Kaniewski / Ann Asystent Zdrowia. źródło: materiały prasowe PAP