Choroby zwyrodnieniowe, zaburzenia przepływu krwi czy bóle kręgosłupa to jedne z wielu wskazań do masażu dla seniora. Masowanie osób starszych wymaga odpowiedniej techniki i ostrożności, a korzyści wynikające z masażu obejmują zarówno zdrowie, jak i samopoczucie pacjenta. Z czego składa się masaż dla seniora? Kiedy warto się na niego zdecydować? Między innymi o tym rozmawiamy z fizjoterapeutą i opiekunem medycznym mgr Krzysztofem Brzezińskim.
Masaż klasyczny dla seniora
Aleksandra Mazur, Ann Asystent Zdrowia: Na czym polega masaż dla seniora? Z jakich elementów się składa?
Krzysztof Brzeziński: W warunkach domowych masaż jest najczęściej formą pomocniczą. Pacjent na przykład z konieczności korzysta z fizjoterapii z powodu problemów z chodzeniem, więc bywa, że masażem pracujemy na biodrze, kolanie. Po to, żeby poprawić parametry tych kluczowych okolic, dzięki którym chory będzie mógł lepiej chodzić. Zwłaszcza na czas kontrolowanej terapii ruchowej, która to jest najefektywniejszym środkiem oddziaływania w wieku senioralnym. Podczas każdej sesji możemy taki lokalny masaż wdrożyć.
Jeżeli chodzi o kwestie kliniczne, to przede wszystkim musimy respektować zmiany związane z wiekiem i chorobami pacjenta. Na ich podstawie dobieramy technikę pod kątem, np. siły, czasu oddziaływania w jednym miejscu. Ustalamy, czy skupiamy się na jednym w stawie, czy na kilku stawach, mięśniach, jaki obszar, jaka częstotliwość.
Ogólnie rodzajów masażu jest sporo. Najczęściej stosuję w pracy masaż klasyczny albo masaż stawowy (centryfugalny). Mięśnie w swojej strukturze i funkcji związanej z wiekiem dają znać o sobie trochę inaczej niż zmiany zwyrodnieniowe w stawach czy inne choroby, które ograniczają ruch. Jednak dolegliwości płynące z obu tych struktur finalnie rzutują na zdolność do utrzymania pozycji (np. siedzenie), na jakość chodu czy funkcję ręki. Dobieramy techniki, tempo, siłę do tkanki. Respektujemy odczucia, odruchy – czyli układ nerwowy. Jeśli ktoś ma bardziej delikatną skórę, należy uważać, żeby jej intensywnie nie rozcierać. W ostateczności można nawet zedrzeć skórę.
Ważne jest bezpieczeństwo pacjenta
Należy też wspomnieć, że albo mówimy o masażu całościowym, albo o masażu częściowym. Na przykład masaż kręgosłupa, pleców, barków – jest masaż częściowy. Całościowy rzadko się wykonuje, jest to domena sportu i SPA. Jest on też mniej precyzyjny, ale w formie relaksacyjnej lepiej wycisza.
Najważniejszy jest wywiad z pacjentem. Dowiadujemy się na co senior choruje, dlaczego był hospitalizowany, jakie było leczenie, jakie zabiegi przechodził, czy była już rehabilitacja, jakie leki przyjmuje pacjent. Leki nie powinny kłamać, należy „prześwietlić” apteczkę i nie dać się zwieść.
Drugi element to badanie funkcjonalne. Badamy pacjenta funkcjonalnie i fizycznie, patrzymy na jego zdolność do ruchu. Proszę np. o zgięcie kolana w dwóch sytuacjach: na leżąco i z obciążeniem, także podczas chodu, czyli podczas czynności naturalnej – patrzę jak pacjent używa tej nogi. U pacjenta może pojawić się ból. Czasami muszę ten ból sprowokować by zlokalizować źródło problemu. Dowiaduję się też, jak pacjent funkcjonuje na co dzień. Warto też spojrzeć na środowisko pacjenta, co robi w domu, co robił na przykład od godziny do dwóch przed masażem, co będzie robił po. Pomaga mi to ustalić kwestię bezpieczeństwa.
Ważne jest też określenie miejsca zabiegu. Na przykład pacjent odczuwa ból w kolanie, a ja według oceny klinicznej skupiam się na biodrze czy stopie, albo kręgosłupie, potem na całości kompleksu ruchowego. Pacjenta coś boli i chciałby, żeby tym konkretnym miejscem od razu się zająć a ja np. zaczynam masować w innym miejscu. Muszę opracować aparat ruchu w taki sposób, by finalnie wracała tzw. globalna funkcja.
Kiedy zdecydować się na masaż?
Jakie są wskazania do masażu? Z czym najczęściej zmagają się seniorzy?
Tak naprawdę to, co jestem w stanie zrobić dotykiem, to przyłożyć ręce i pracować nad mięśniami, powięzią, ścięgnami i stawami. Pozostałe układy pod względem technicznym (ale nie klinicznym) są wtórne – uaktywniają się pod pewnymi warunkami.
Wskazaniami miejsca leczenia są: ból, choroby zwyrodnieniowe, reumatoidalne zapalenie stawów czy sztywniejące zapalenie stawów kręgosłupa, jeżeli nie jest to faza ostra (wtedy działamy inaczej), skoliozy, wady postawy (przy otyłości czy w tzw. zespołach kruchości) oraz dyskopatie. Zabiegi masażu wykonuje się również po urazach. Przy złamaniach myślimy pod dość szczególnym kątem, bo wtedy czekamy, aż kość się zrośnie Wskazaniem są np. skręcenia czy tendinopatie; właśnie głównym problemem są wszelkie przeciążenia – to jest chyba największa bolączka seniorów. Masażem, jeżeli stan zdrowia na to pozwala, obejmujemy też mięśnie w stanie zaniku z bezczynności.
Masaż może pobudzić krążenie
To są wskazania, jeżeli chodzi o układ ruchu, można ich sporo wymieniać, także dla innych układów anatomicznych. Kompleksowe zaburzenia układów, nagromadzenie metabolitów, np. na skutek słabego pobudzania nerwowego rozłożonego w czasie czy zastoju płynów, powodują ból i ograniczają funkcjonowanie a to są dla każdego priorytety, niezależnie od wieku.
Trzeba każdorazowo spojrzeć na układ krążenia. To często sprawa kluczowa. Badając pacjenta przechodzimy do układu mięśniowo-stawowego i nerwowego a przed podjęciem koncepcji leczenia jeszcze raz zbieramy myśli wokół układu krążenia. To on najczęściej zawodzi w wieku starszym i stanowi główne zagrożenie. Możemy też stosować masaż pod kątem odleżyn. Po podstawowym przeszkoleniu opiekunów, może to być skuteczny element profilaktyki przeciwodleżynowej. Jeżeli pacjent ma niskie ciśnienie, nawet jeśli chodzi i funkcjonuje normalnie, to aktywowanie mięśni masażem może poprawić krążenie i pobudliwość mięśni. Pomagając np. w przeciwdziałaniu upadkom, choć jest to tylko element w leczeniu tego typu dolegliwości. Z drugiej strony po wykonaniu masażu i pionizacji senior może doznać zawrotów głowy.
Czytaj też: Miażdżyca nóg – jakie są jej objawy i na czym polega leczenie? [AUDIO]
Masaż rąk wpływa pozytywnie na samopoczucie
Wśród wskazań często też wymienia się chorobę Raynauda. Pod wpływem zimna palce robią się białe, potem sinieją, a potem nagle stają się przekrwione. Wskazaniem może być także choroba Buergera dotykająca najczęściej palaczy. Polega na zrastaniu się naczyń obwodowych, w skutek którego pojawia się stan zapalny. W pierwszym i drugim stadium możemy jeszcze masować ręce i nogi, żeby utrzymać krążenie, potem sprawa się komplikuje. Ogólnie – całe oddziaływanie masażu sprowadza się do poprawy krążenia – krwi, chłonki i wielu innych „płynów” do których można zaliczyć także, środowisko neuroprzekaźników w synapsach, gdzie zaczyna się modulacja odczuć fizycznych i emocjonalnych.
Jeśli pacjent ma demencję albo jest mało mobilny, leży w łóżku, nie ma dobrych rokowań, to wtedy nawet zwykły masaż rąk wpływa pozytywnie na jego samopoczucie.
Istnieją również wskazania związane z układem oddechowym – jeżeli mamy np. stan po operacjach, cięciach chirurgicznych, przy utrudnionym oddychaniu. Można popracować nad klatką piersiową, aby poprawić jej mechanikę. Jeżeli pacjent zaczyna lepiej oddychać, to mózg i narządy są dotleniane, co wpływa na ich pracę.
Jeżeli chodzi o samą skórę, to warto stosować masaż przy bliznach, które ograniczają ruch. Wskazaniem są także zaburzenia troficzne, zaparcia (masaż jamy brzusznej), oczywiście po uwzględnieniu ewentualnych przeciwwskazań. Warto stosować masaż w problemach logopedycznych (mowa, przełykanie, ból). To tylko niektóre ze wskazań.
Masażem można wpłynąć na funkcjonowanie pacjenta
Czy jesteśmy w stanie dzięki takiemu masowaniu wyleczyć kogoś z niektórych schorzeń? Czy jest to bardziej wsparcie leczenia?
Jeżeli chodzi o narząd ruchu, to jak najbardziej masaż potrafi zdziałać wiele. Poprzez układ ruchu możemy wpłynąć na funkcjonowanie pacjenta, jego odczucia bólowe, tak naprawdę na jego być albo nie być – funkcjonowanie w obrębie własnego domu – po prostu uwalniając go od bólu, choć bywa to efekt czasowy. Taka osoba często uaktywnia się na powrót emocjonalne, towarzysko, bo przewlekły ból ogranicza człowieka na każdej płaszczyźnie. Masażem możemy wpłynąć na czyjąś niezależność życiową. Mogę sprawić, że pacjent sam ubierze górną i dolną część garderoby, nie potrzebuje pomocy, aby samodzielnie się rozebrać i ubrać – często oznacza to, że opiekun rodzinny spokojniej wychodzi do pracy (np. nie przeciąża się fizycznie i umysłowo o poranku) i mniej martwi się o osobę bliską w trakcie swojej nieobecności. Sprawność ruchowa, to po prostu zdolność do zadbania o siebie na wielu płaszczyznach życia codziennego.
Jak często należy wykonywać masaż, aby zauważyć efekty?
Odbiorcą masażu można być nawet codziennie. Najlepiej równolegle z ćwiczeniami. Należy podać pacjentowi pewne zalecenia, w tym umożliwić mu jakąś formę ruchu do wykonania po masażu – z pomocą terapeuty lub samodzielnie, tylko bezpośrednio po zabiegu lub na stałe (po ciągłą opieką). Największym efektorem w organizmie jest narząd ruchu – mamy więc spore pole do popisu, jeżeli działamy kompleksowo i zgodnie ze sztuką.
Jeżeli senior chce się wyłącznie zrelaksować, to masaż najczęściej wykonuje się raz na jakiś czas. Warto jednak pamiętać, że masaż, zwłaszcza u starszej populacji, to nie jest sprawa czystej przyjemności. Kluczowy jest aspekt medyczny, zdrowotny, geriatryczny.
Przy regularnych masażach co jakiś czas powinno się robić przerwę – jedno lub dwutygodniową. Wtedy ponownie, lepiej oddziałuje on na organizm.
Należy obserwować efekty
Na co trzeba uważać wykonując masaż dla seniora?
Ważne jest dostosowanie parametrów i rodzaju technik do stanu tkanek i chorób, na jakie cierpi pacjent. Jeżeli pacjent ma pergaminową skórę, to masowanie musi być delikatne o ile w ogóle podejmujemy masaż. Istotna jest uważność co do stanu opracowywanej tkanki – czy np. nie przesadzamy w danym miejscu. Długość pracy w danym miejscu to wg teorii 10 minut na jedną okolicę ciała. Należy być w stałym kontakcie z pacjentem, obserwować jego reakcje. Bardzo ważny jest kontakt werbalny i informacja zwrotna, także w formie napinania mięśni, ruchu unikającego, odgłosu bólu – czyli tzw. feedback.
Ogólnie w rehabilitacji, także podczas masażu, istotne jest monitorowanie parametrów życiowych. Jeśli mam bardziej schorowanego pacjenta, to muszę patrzeć, czy nie zmienia się jego oddech, a także czy jego świadomość jest na stałym poziomie (chyba, że mam relaksować pacjenta i mam większą pewność co do jego stanu zdrowia). Uwaga skupia się też na odczuciach bólowych. Można się spotkać z poglądem, że masaż musi boleć żeby działał, ale jest to mylny pogląd. Jeżeli pacjent ma masaż kręgosłupa codziennie przez 10 dni z rzędu, to powiedzmy, że przez 4 masaże będzie się do tego masażu przyzwyczajał i wtedy może pojawić się nieprzyjemne, tymczasowe, negatywne odczucie. Pacjent będzie jednak relacjonował, że ten ból jest inny. Powinienem jako masażysta tak pracować, aby pacjent był w stanie z tym odczuciem funkcjonować i móc odbyć kolejny zabieg.
Ważna jest ewaluacja efektów. Obserwuję jak jest przed zabiegiem, jak jest w trakcie i jak jest po – oceniam swoją pracę. Jeżeli ktoś korzysta z masażu regularnie, to za każdym razem patrzymy, czy jest zmiana i co jakiś czas ewentualnie modyfikujemy sposób działania.
Warto wspomnieć, że po jakimkolwiek masażu powinniśmy się trochę rozruszać, rozprostować. Można zalecić pewne ćwiczenia, zachęcić pacjenta np. do spacerów.
Jakie są przeciwskazania do masażu?
Zły stan skórą może być przeciwskazaniem do masażu
Są przeciwwskazania bezwzględne i względne. W tych drugich należy zachować ostrożność i zmienić sposób działania. Przy ostrych stanach zapalanych mamy pewien margines – pomocny jest drenaż, zmodyfikowany masaż klasyczny. Jednak należy być pewnym, co tu z czego wynika i jaki jest właściwy powód oraz stopień zapalenia. Zagrożenie dla pacjenta może wtedy płynąć zarówno z planowanego masażu, ale też wtedy gdy nie zrobi on konkretnie nic – ze strachu, z bólu itp. To jest właśnie wspomniany układ krążenia, różne choroby na przestrzeni życia oraz przyjmowane leki, odbyte zabiegi.
Narastających w nodze obrzęków, powiązanych (lub nie) z bólem, po operacji wszczepienia sztucznego stawu nie leczymy masażem, tylko kierujemy do specjalisty. Pacjent mimo podanych na oddziale szpitalnym instrukcji (zawartych w opisie z leczenia szpitalnego) często nie kojarzy objawu ze stanem zagrożenia i szuka np. masażu. Przy mniej zagrażających stanach, np. pacjent ma skręconą kostkę lub przedramię – np. po jakimś upadku – z towarzyszącym stanem zapalnym, najczęściej z obrzękiem, wykonujemy właśnie drenaż limfatyczny albo opracowujemy klasycznie tkanki odległe, choć powiązane funkcjonalnie.
Bezwzględnym przeciwwskazaniem są np. gorączka czy choroby zakaźne. Przeszkodą może być też zły stan skóry. Nie jestem w stanie masować pacjenta bez kontaktu ze skórą. Na skórę patrzymy pod kątem napięcia, starych i nowych zmian skórnych, tzw. pieprzyków, większego owłosienia skóry powiązanych ze zmianami jej kształtu, powierzchni, barwy, stanu powierzchownych naczyń krwionośnych (np. żylaków) czy siniaków.
Przeciwwskazaniem bezwzględnym jest 3 i 4 stopień choroby Buergera skoro już o niej wspomnieliśmy, ale zasada stopniowalności dotyczy każdej choroby. Nie tylko ze względu na poziom jej zaawansowania, ale także na formę w jakiej się ujawnia. Niewyrównane wady serca, wady zastawek, zaburzenia czynnościowe mięśnia sercowego, to kolejne, możliwe przeciwwskazania, jeżeli coś wskazuje na możliwe pogorszenie objawów. Wiele możemy wyczytać z pacjenta, musimy polegać na wywiadzie, znać charakterystykę chorób, objawów, wiedzieć jak zbadać, koniecznie domagać się dokumentacji historii leczenia.
Obecność czerwonych flag
Jeśli istnieje ryzyko uwolnienia się zakrzepu, stopień zaawansowania miażdżycy wskazuje na znaczną kruchość naczyń czy ograniczenie przepływu krwi, jeśli zapalenie żył głębokich w podudziach podwyższa znacznie ryzyko uwolnienia materiału zakrzepowego (udar), występują tętniaki, to należy dokładnie przeanalizować sytuację. Być może trzeba odesłać pacjenta do specjalisty, bo nie znajdziemy bezpiecznego sposobu by samemu pomóc pacjentowi na danym etapie. Należy prowadzić wywiad pod kątem tzw. czerwonych flag (Red Flags). Ich obecność może wskazywać np. na obecność nowotworu. Wtedy masaż nie jest priorytetem, o ile w ogóle do niego dojdzie w najbliższym czasie. Na praktykach w hospicjum wykonywałem masaż pacjentom onkologicznym. Był to ultra-lekki masaż karku łagodzący napięcie emocjonalne.
Trzeba uważać także na osteoporozę, która narasta z wiekiem. Jeżeli chodzi o wspomniane zaparcia, czyli masaż powłok brzusznych, to należy ściśle się trzymać umiejscowienia narządów. Tutaj krwawiące wrzody, kamicę nerek, pęcherzyków żółciowych, stany zapalne narządów miednicy mniejszej oraz przewlekłą niedrożność jelit, uznajemy za przeciwwskazania. Jeżeli pacjent ma stan depresyjny, to należy się wstrzymać z masażem.
Masaż stosujemy od pierwszego dnia życia aż do późnych etapów fazy terminalnej w przebiegu cyklu życia. Należy jednak znać zasady medyczne, stosować właściwą technikę i nie ulegać całkowicie pacjentowi gdy w masażu widzi on najlepsze rozwiązanie swoich problemów. Dotyk to piękny, ale i odpowiedzialny dar.
Autorka: Aleksandra Mazur, Ann Asystent Zdrowia
* Serwis / aplikacja Ann dokłada wszelkich starań, aby treści składające się na zawartość serwisu były ścisłe i poprawne. Prezentowana treść jest dostarczana jedynie w celach informacyjnych lub edukacyjnych. W żadnym zakresie nie zastępuje i nie może być utożsamiana z konsultacją czy poradą lekarską.
Więcej ciekawych materiałów w Ann: